(sav.gov.vn) - Từ ngày 23 đến 25/6/2025, tại Dublin, Ireland, Hội nghị Thế giới về Kiểm soát Thuốc lá 2025 đã diễn ra, thu hút hàng trăm đại biểu từ các chính phủ, tổ chức y tế, viện nghiên cứu và xã hội dân sự trên toàn cầu. Sự kiện do Liên minh Quốc tế Chống Lao và Bệnh Phổi (The Union) tổ chức, với sự hỗ trợ của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), Chính phủ Ireland và Quỹ Bloomberg Philanthropies. Tại hội nghị, Việt Nam đã chia sẻ những bài học kinh nghiệm quý báu về thiết lập và vận hành cơ chế tài chính ổn định cho công tác phòng, chống tác hại thuốc lá (PCTHTL), khẳng định vai trò tiên phong trong lĩnh vực này.
Các đại biểu tham gia thảo luận tại Hội nghị
Tầm quan trọng của tài chính bền vững trong kiểm soát thuốc lá
Trong bối cảnh nhiều quốc gia đối mặt với việc cắt giảm ngân sách y tế công và sự mở rộng các chiến lược tiếp thị của ngành công nghiệp thuốc lá, hội nghị năm nay tập trung vào các giải pháp đảm bảo nguồn tài chính bền vững để thực thi hiệu quả Công ước Khung về Kiểm soát Thuốc lá (FCTC) của WHO. WHO và các đối tác quốc tế nhấn mạnh rằng việc tăng cường nguồn tài chính nội địa là yếu tố cốt lõi để duy trì các chương trình kiểm soát thuốc lá dài hạn, đặc biệt tại các quốc gia thu nhập thấp và trung bình, nơi các chương trình này thường phụ thuộc vào viện trợ quốc tế và đối mặt với thiếu hụt ngân sách nghiêm trọng.
Theo số liệu năm 2017, chi tiêu trung bình cho kiểm soát thuốc lá chỉ đạt 0,01 USD/người ở các quốc gia thu nhập trung bình và 0,0048 USD/người ở các quốc gia thu nhập thấp. Dù chi phí thấp, lợi ích từ các chương trình này lại rất lớn, góp phần giảm gánh nặng bệnh tật, tiết kiệm chi phí điều trị và thúc đẩy phát triển xã hội bền vững. Công ước FCTC kêu gọi các chính phủ tăng đầu tư tài chính trong nước để đảm bảo tính bền vững của các chương trình kiểm soát thuốc lá, từ đó bảo vệ sức khỏe cộng đồng và giảm thiểu tác động kinh tế tiêu cực từ thuốc lá.
Trong hai thập kỷ qua, công tác PCTHTL toàn cầu đã đạt được nhiều thành tựu nổi bật. Tỷ lệ sử dụng thuốc lá trên thế giới giảm từ 22,7% (2007) xuống còn 17,3% (2021), nhờ áp dụng các chính sách dựa trên bằng chứng khoa học của FCTC. Khoảng 5,6 tỷ người, tương đương 71% dân số thế giới, hiện được bảo vệ bởi ít nhất một chính sách kiểm soát thuốc lá theo FCTC. Những nỗ lực này đã giúp cứu sống hàng triệu người khỏi bệnh tật và tử vong sớm do thuốc lá gây ra. Tuy nhiên, thách thức vẫn còn lớn, đặc biệt khi ngành công nghiệp thuốc lá sử dụng các chiến lược tiếp thị tinh vi, như quảng bá trên mạng xã hội, sản phẩm có hương vị hấp dẫn và định vị thương hiệu nhắm đến giới trẻ, đặc biệt gần các trường học.
Đầu tư vào kiểm soát thuốc lá mang lại lợi ích rõ rệt: bảo vệ sức khỏe, giảm chi phí y tế, tăng thu ngân sách từ thuế thuốc lá và nhận được sự ủng hộ từ cộng đồng. Trong bối cảnh nguồn lực y tế công hạn chế, việc xây dựng cơ chế tài chính nội địa bền vững không chỉ là yêu cầu cấp thiết mà còn là điều kiện tiên quyết để đạt được mục tiêu y tế và kinh tế. Điều này đòi hỏi quyết tâm chính trị mạnh mẽ và sự phối hợp liên ngành chặt chẽ.
Kinh nghiệm của Việt Nam: Cam kết chính trị và cơ chế tài chính hiệu quả
Tại phiên thảo luận chuyên đề về tài chính bền vững, Việt Nam đã trình bày mô hình thiết lập và vận hành Quỹ Phòng, chống tác hại của thuốc lá, được đánh giá cao nhờ tính minh bạch, đa ngành và dựa trên bằng chứng. Bà Phan Thị Hải, Phó Giám đốc Quỹ, nhấn mạnh rằng cam kết chính trị mạnh mẽ từ Đảng, Quốc hội và Chính phủ là yếu tố then chốt dẫn đến thành công của Việt Nam trong công tác PCTHTL. Luật Phòng, chống tác hại của thuốc lá được ban hành năm 2013 đã đặt nền móng cho việc thành lập Quỹ, với nguồn tài trợ từ đóng góp bắt buộc của các doanh nghiệp sản xuất và nhập khẩu thuốc lá.
Quỹ hoạt động theo nguyên tắc cấp kinh phí dựa trên kết quả đầu ra, với các quy trình lựa chọn, lập kế hoạch, giám sát và đánh giá được thực hiện công khai và khoa học. Sự tham gia của nhiều bộ, ngành, dưới sự chủ trì của Bộ Y tế, đảm bảo tính đa ngành và hiệu quả trong quản lý. Các chương trình được xây dựng dựa trên dữ liệu tin cậy và bằng chứng thực tiễn, giúp tối ưu hóa nguồn lực và đạt được tác động lớn.
Nhờ cách tiếp cận này, Việt Nam đã đạt được nhiều kết quả đáng ghi nhận. Tỷ lệ hút thuốc ở người trưởng thành giảm từ 23,8% (2010) xuống 20,8% (2021), trong khi tỷ lệ tiếp xúc với khói thuốc thụ động giảm từ 73,1% xuống 45,6%. Quốc hội Việt Nam đã thông qua Nghị quyết 173/2024/QH15, chính thức cấm thuốc lá điện tử, thuốc lá nung nóng và các sản phẩm gây nghiện mới từ năm 2025. Đặc biệt, vào tháng 6/2025, Quốc hội tiếp tục thông qua Luật sửa đổi thuế tiêu thụ đặc biệt, thiết lập hệ thống thuế hỗn hợp và lộ trình tăng thuế thuốc lá đến năm 2031. Những bước tiến này không chỉ củng cố khung pháp lý mà còn tạo nguồn thu bền vững cho công tác PCTHTL.
Thành tựu của Việt Nam còn được quốc tế công nhận. WHO đã trao Giải thưởng Ngày Thế giới Không thuốc lá 2025 cho Bộ Y tế Việt Nam, ghi nhận vai trò lãnh đạo trong kiểm soát các sản phẩm thuốc lá mới. Mô hình Quỹ Phòng, chống tác hại của thuốc lá của Việt Nam được xem là hình mẫu cho các quốc gia thu nhập thấp và trung bình, nơi nguồn lực tài chính thường hạn chế.
Thách thức và định hướng tương lai
Dù đạt được nhiều tiến bộ, Việt Nam và các quốc gia khác vẫn đối mặt với những thách thức lớn từ ngành công nghiệp thuốc lá. Các chiến lược tiếp thị tinh vi, như quảng bá sản phẩm trên mạng xã hội hay định vị sản phẩm hấp dẫn với giới trẻ, đòi hỏi các biện pháp kiểm soát chặt chẽ hơn. Hội nghị cũng nhấn mạnh tầm quan trọng của việc ngăn chặn sự can thiệp của ngành công nghiệp thuốc lá vào chính sách y tế công, một nội dung cốt lõi của Điều 5.3 trong Công ước FCTC.
Các chuyên gia tại hội nghị khẳng định rằng đầu tư vào kiểm soát thuốc lá là một trong những chiến lược y tế và kinh tế hiệu quả nhất. Trong bối cảnh nguồn lực y tế công đang chịu áp lực lớn, việc xây dựng cơ chế tài chính nội địa bền vững là yếu tố sống còn để bảo vệ sức khỏe cộng đồng. Việt Nam, với kinh nghiệm thực tiễn và cam kết chính trị mạnh mẽ, đã và đang đóng góp tích cực vào nỗ lực toàn cầu, trở thành hình mẫu cho các quốc gia khác học hỏi.
Hội nghị Thế giới về Kiểm soát Thuốc lá 2025 không chỉ là diễn đàn chia sẻ kinh nghiệm mà còn là lời kêu gọi hành động để các quốc gia tăng cường đầu tư, hoàn thiện chính sách và phối hợp liên ngành nhằm chấm dứt đại dịch thuốc lá. Với những bài học từ Việt Nam, cộng đồng quốc tế có thêm động lực và hướng đi để xây dựng một tương lai không khói thuốc, bảo vệ sức khỏe và thúc đẩy phát triển bền vững./.
Huyền Ngọc